عوامل محافظ و عوامل آسیب زا

 

تحقیقات انجام شده در مورد تاب‌آوری، اشاره به عناصری دارد که علی‌رغم عدم وجود شرایط اساسی برای رشد سالم، یک فرد را برای رسیدن به نتایج رشدی خوب هدایت می‌کند (اسشاپ و همکاران، 2006). بنا بر اظهار راتر (1979)، همه‌ی افراد، تسلیم محدودیت‌ها نمی‌شوند و این مهم است که تعیین کنیم چرا این‌ چنین است و چه چیز آن‌ها را از خطراتی که با آن‌ها روبه‌رو هستند، محافظت می‌کند (جلیلی و حسین‌چاری، 1389). محققان تاب‌آوری، درگیر شناخت عوامل آسیب‌زا و عوامل حفاظتی شده‌ و عنوان کرده‌اند عوامل آسیب‌زا، اثرات منفی تهدیدات بالقوه‌ برای رشد یا عملکرد سالم را تشدید می‌کنند و عوامل محافظتی به عنوان ضربه‌گیر به کار گرفته می‌شوند و اثر تهدیدات بالقوه را بهبود بخشیده و موجب تسهیل بروز نتایج مثبت می‌شوند (لوتار، 2006؛ به نقل از گوچیاردی و همکاران، 2011).

عوامل آسیب زا، تجربه‌ی مشکلات حاد و یا اَشکالی از استرس مدوام (فقر، تبعیض و …) هستند که با نتایج رفتاری و نیز سلامت پایین ارتباط پیدا می‌کنند. تاب‌آوری بر این اساس به عنوان توانایی به مبارزه طلبیدن  عوامل آسیب زا و نشان دادن نتایج مثبت، تعریف شده است. بر این اساس محققان راهبردهای مداخله و پیشگیری را در مورد افرادی که با خطرات بالا مواجه هستند طراحی کرده‌اند که از آن جمله افزایش عوامل حفاظتی است که باعث بروز نتایجی بهتر از حد مورد انتظار می‌شود. پژوهش‌های پیشین به طور عمده، تاب‌آوری را به عنوان تابعی از  عوامل آسیب زا و عوامل حفاظتی که منجر به بروز نتایج متفاوت می‌شود، تعریف نموده‌اند (وکسلر و همکاران، 2009). نمونه‌هایی از عوامل آسیب‌زای معمول شامل وضعیت پایین اجتماعی و اقتصادی و یا فقر، آسیب روانی والدین، اختلافات خانوادگی، تبعیضات جنسی، شرایط نامساعد حضانت فرزند، عضویت در یک گروه اقلیت و تجربه‌ی استرس پس از سانحه می‌باشد (گوچیاردی و همکاران، 2011).

عوامل محافظ، نوع پاسخ به عوارض جانبی ناشی از تهدیدات را تغییر داده و می‌توانند از نتایج بالقوه‌ی منفی جلوگیری کنند. با تقویت عوامل حفاظتی، تاب‌آوری، بهینه‌سازی می‌شود (زولکوسکی و بولاک، 2012). عوامل محافظ، به رغم وجود تهدیدات بالقوه از بروز آسیب روانی پیش‌گیری می‌کنند. ماستن (1994)، در بازخوانی تحقیقات طولی و مقطعی متعدد در مورد تاب‌آوری مشاهده کرد که نتایج دارای هم‌پوشانی هستند. او موضوعاتی شامل وجود یک والد مبتلا به بیماری روانی، مشکلات مالی، مادران نوجوان، کودکان رشد یافته در پرورشگاه و بیماری‌های مزمن را مورد بررسی قرار داد و اعلام کرد که ده عامل حفاظتی کلی که نقش مهمی در تاب‌آوری بازی می‌کنند، وجود دارد. این عوامل حفاظتی شامل فرزندپروری مؤثر، ارتباط با دیگر بزرگسالان شایسته، مهارت‌های فکری خوب، مهارت‌ها یا استعدادهایی که توسط خود کودک یا دیگران به آن‌ها توجه شده و موجب دریافت پاداش شده است، اعتماد به نفس و حس خود ارزشی و امیدواری، احساس تعلق، وضعیت اجتماعی و اقتصادی، عملکرد خوب در مدرسه و عضویت در یک گروه و در آخر اقبال خوب هستند (اسشاپ و همکاران، 2006). زولکوسکی و بولاک (2012)، عوامل حفاظتی کلی را نام برده و آن را شامل ویژگی‌های فردی (خود نظم‌دهی و خودپنداره)، شرایط خانواده، حمایت‌های جمعی، و دیگر عوامل (که شامل تاثیرات بافت و فرهنگ شخص و اعتقادات مذهبی است)، دانسته‌اند.

1-1-1-2- مدل‌های تاب‌آوری

 

مدل‌های تاب‌آوری شیوه‌ی کارکرد عوامل محیطی و فردی را در کاهش یا جبران اثرات نامطلوب عوامل آسیب زا توضیح می‌دهند. پژوهش‌ها برای تبیین تاثیر استرس و ویژگی‌های شخصی بر کیفیت انطباق‌پذیری، سه مدل را مشخص کرده‌اند: مدل جبرانی[1]، مدل چالشی[2] و مدل حفاظتی[3] (فرگوس و زیمرمن، 2005).

 

 

1-1-1-2-1- مدل جبرانی

 

یک عامل جبرانی، قرار گرفتن در معرض خطر را جبران می‌کند و با وجود عدم ارتباط با عامل آسیب‌زا، اثر مستقیم و مستقلی بر نتایج می‌گذارد. برای مثال جوانانی که در فقر زندگی می‌کنند، نسبت به آن‌هایی که در فقر نیستند، بیشتر احتمال دارد که مرتکب رفتار خشونت‌آمیز شوند، ولی نظارت بزرگسالان بر رفتار جوانان می‌تواند به متعادل سازی اثرات منفی فقر کمک کند (فرگوسن و زیمرمن، 2005). عامل جبرانی، بزهکاری کمتر، اختلالات روانی پایین‌تر و استفاده‌ی کمتر از مواد مخدر را پیش‌بینی می‌کند (زیمرمن و آرونکوما[5]، 1984؛ به نقل از زولکوسکی و بولاک، 2012).

 

 

1-1-1-2-2- مدل چالشی

 

بنا بر مدل چالشی تاب‌آوری، عامل استرس‌زا، به صورت بالقوه باعث افزایش سازگاری مثبت در فرد می‌گردد. در این مدل، استرس خیلی کم، چالش کافی را ایجاد نمی‌کند و استرس خیلی زیاد نیز موجب درماندگی فرد و منتهی به رفتار ناسازگارانه می‌شود. در این میان سطح متوسط استرس، پس از غلبه بر آن، موجب تقویت شایستگی فرد می‌شود. راتر (1987)، این فرایند را مقاوم‌سازی نامیده است. اگر تلاش‌ها برای مواجهه با چالش، به طور موفقیت‌آمیزی به پایان نرسد، فرد به صورت فزاینده‌ای نسبت به خطر آسیب‌پذیرتر خواهد شد (کرد میرزا نیکوزاده، 1388). یتس، اگلانگ و سروف (2003)، این مدل را فرایند مستمر رشد می‌دانند که کودکان در طی آن یاد می‌گیرند که هنگام مواجهه با سختی، منابعشان را بسیج کنند (زولکوسکی و بولاک، 2012). جوانان، با غلبه‌ی موفقیت‌آمیز بر سطوح پایین‌تر خطر، برای رویارویی با خطرات بزرگ‌ آماده‌تر می‌شوند. با قرار گرفتن مداوم در معرض سختی، همین‌طور که جوانان سال‌های عمر را سپری کرده و بزرگسال می‌شوند، ظرفیت رشدشان علی‌رغم وجود خطرات افزایش می‌یابد (فرگوس و زیمرمن، 2005).

 

 

1-1-1-2-3- مدل حفاظتی

 

در این مدل، منابع حفاظتی، تاثیرات عوامل آسیب زا را تعدیل کرده و یا کاهش می‌دهند. برای مثال اگر رابطه‌ی میان فقر و رفتار خشونت‌آمیز با حمایت‌های عمیق والدین، کاهش پیدا کند، مدل حفاظتی جریان دارد. در این مثال، حمایت والدین به عنوان عامل حفاظتی عمل می‌کند، چرا که باعث تعدیل تاثیر فقر بر رفتار خشن می‌شود (فرگوس و زیمرمن، 2005). گارمزی و همکاران (1984)، توضیح می‌دهند که یک ارتباط مشروط میان استرس و ویژگی‌های شخصی با در نظر گرفتن سازگاری وجود دارد. ویژگی‌های فردی می‌تواند اثر استرس را تعدیل یا تقویت کند (زولکوسکی و بلاک، 2012). مدل حفاظتی خود به سه زیر مدل حفاظتی- تثبیتی[7]، حفاظتی- واکنشی[8] و حفاظتی- حفاظتی[9] تقسیم می‌شود. طبق مدل حفاظتی- تثبیتی حضور داشتن عامل حفاظتی باعث خنثی سازی اثرات خطر می‌شود. در مدل حفاظتی- واکنشی، عامل حفاظتی گرچه به طور کامل، عامل آسیب‌زا را حذف نمی‌کند ولی ارتباط بین خطر و نتایج منفی را ضعیف می‌کند. و در مدل حفاظتی- حفاظتی، حضور یک عامل حفاظتی، تاثیر یک عامل محافظتی دیگر را افزایش می‌دهد (فرگوس و زیمرمن، 2005).

 

 

1. Compensatory model

[2]. Challenging model

[3]. Protective model

[4]. Fergus & Zimmerman

[5]. Arunkuma

[6]. Yates, Egelang & Sroufe

[7]. Protective-Stabilizing

[8]. Protective-Reactive

[9]. Protective-Protective